Γραφιστική. Απόπειρα ορισμού

O όρος Γραφιστική είναι μια απόδοση στα ελληνικά του αγγλικού όρουGraphic Design, που επινόησε στη δεκαετία του 1920 ο William Addison Dwiggins -χρησιμοποιώντας δύο αγγλικές λέξεις με προέλευση η μία από τα ελληνικά (από το γράφω, γραφικός) και η άλλη από τα λατινικά (από το disegno = σχέδιο)- για να προσδιορίσει ένα επάγγελμα που είχε σταδιακά διαμορφωθεί στις βιομηχανικές κοινωνίες και το οποίο μέχρι τότε δεν είχε ένα συγκεκριμένο όνομα.
Συμπεριλάμβανε όσους ασχολούνταν με τις εκτυπωτικές τέχνες και κυρίως με τη διαφημιστική αφίσα και καταχώριση, τη σχεδίαση, εικονογράφηση και σελιδοποίηση του βιβλίου, ομοίως και του καθημερινού και περιοδικού τύπου, καθώς και με τη σχεδίαση γραμματοσειρών, οι οποίοι αποκαλούνταν κάπως αόριστα -ίσως και υποτιμητικά- «εμπορικοί καλλιτέχνες» (commercial artists). 

William A. Dwiggins. 1880 -1956.
Τype designer, typographer, graphic designer 

Ο όρος όρου Graphic Designer, που περιγράφει από τότε τους επαγγελματίες του χώρου, στα ελληνικά δεν μπορεί να αποδοθεί με το ανοικονόμητο «γραφιστικός σχεδιαστής» και συνήθως χρησιμοποιούμε το πιο απλό μα άκομψο «γραφίστας», που δεν διαθέτει την αξιοπρέπεια του Graphic Designer. Έτσι κι αλλιώς ακόμα κι αν επιλέγαμε την πρώτη εκδοχή, η λέξη «σχεδιαστής» στα σημερινά ελληνικά και πάλι δεν αποδίδει τον Designer. Ο «σχεδιαστής» είναι κάτι περιορισμένο -συνήθως εννοούμε εκείνον που σύρει τις γραμμές πάνω στο χαρτί- και δεν περιλαμβάνει τη σύλληψη και τη δημιουργία ενός χρηστικού προϊόντος βάσει ενός ολοκληρωμένου σχεδίου. Η αγγλική λέξη Designer, που προέρχεται από το disegno (σχέδιο), ήδη από τα πρώτα στάδια της βιομηχανικής εποχής στην Αγγλία αποκτά τη σημασία που θα αποδίδαμε στα σημερινά ελληνικά με τη λέξη «μελετητής» και το Design δεν είναι απλώς ένα σχέδιο στο χαρτί, αλλά μια ολοκληρωμένη μελέτη. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι η λέξη Design με το νόημα αυτό, διαμορφώνεται μέσα στην εξελικτική πορεία μόνο της αγγλικής γλώσσας και υιοθετείται αμετάφραστη από τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Γενικά μιλώντας, ο σκοπός της Γραφίστικης είναι η επικοινωνία. Χρησιμοποιώντας γράμματα, εικόνες και, γενικότερα, οπτικά σημεία, επιδιώκεται η μεταβίβαση μηνύματος από έναν πομπό σε έναν δέκτη. Το σήμα προϋποθέτει έναν δέκτη. Είναι βέβαια πιθανό ένα οπτικό σήμα να μην επιδιώκει τίποτε, (όπως ο καπνός που «στέλνει» το μήνυμα «φωτιά» χωρίς να έχει «σκοπό» να ειδοποιήσει κάποιον για την ύπαρξη φωτιάς) αλλά να ερμηνεύεται με έναν τέτοιο τρόπο από το δέκτη ούτως ώστε να αποκτά «σκοπό». Με βάση τα παραπάνω και μιλώντας λίγο ειδικότερα, η επικοινωνία για την οποία γίνεται λόγος εδώ είναι οπτική επικοινωνία. 
Η οπτική επικοινωνία με την ευρύτερη έννοια του όρου έχει μακρά ιστορία. Όταν οι πρώτοι άνθρωποι κυνηγούσαν για να εξασφαλίσουν την τροφή τους και έβλεπαν τα αποτύπωμα του πέλματος ενός ζώου στη λάσπη, διέκριναν ένα γραφικό σήμα. Με το μάτι του μυαλού τους έβλεπαν το ίδιο το ζώο μπροστά τους. 

Σουμεριακό κείμενο. Η γραφή γινόταν πάνω σε πήλινες πινακίδες.

Από τα προϊστορικά χρόνια, ο άνθρωπος ψάχνει τρόπους για να δώσει οπτική μορφή στις ιδέες του και τις έννοιες, να αποθηκεύσει γνώση με γραφική μορφή, και να προσδώσει τάξη, καθαρότητα και σαφήνεια στις πληροφορίες. Διαμέσου της ιστορίας, οι παραπάνω ανάγκες έχουν εκπληρωθεί από διάφορους ανθρώπους που ειδικεύτηκαν σε τέτοιου είδους εργασίες, όπως γραφείς, τυπογράφοι και καλλιτέχνες. Μολονότι πρόκειται «επισήμως» για ένα πολύ πρόσφατο επάγγελμα, ο σύγχρονος γραφίστας -όπως αναφέρει ο Phillip Meggs- είναι ο κληρονόμος μιας μεγάλης παράδοσης σπουδαίων προγόνων, όπως οι Σουμέριοι γραφείς που εφηύραν τη γραφή, οι Αιγύπτιοι τεχνίτες που συνδύαζαν λέξεις και εικόνες πάνω σε πάπυρο, οι Κινέζοι εκτυπωτές, οι αρχαίοι και μεσαιωνικοί καλλιγράφοι και εικονογράφοι χειρογράφων, οι γραφείς των Μάγια και των Αζτέκων, οι σχεδιαστές των θρησκευτικών «μαντάλα» του ινδουισμού και του Βουδισμού, οι αναγεννησιακοί τυπογράφοι και οι συνεχιστές τους, που όλοι μαζί συγκροτούν την πλούσια ιστορία και κληρονομιά της Γραφιστικής. Πράγματι, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, σε όλη την ιστορία, ακόμη και την προϊστορία, ο άνθρωπος επινοεί οπτικές παραστάσεις νια να επικοινωνήσει με τον συνάνθρωπο του, αλλά και με τις θεϊκές δυνάμεις, «χαράσσοντας σημεία μαγικά». 

Οι Αιγύπτιοι τεχνίτες που συνδύαζαν λέξεις και εικόνες πάνω σε πάπυρο

Οι γραφικές παραστάσεις μπορεί να είναι εικόνες, συμβολικά αφαιρετικά μοτίβα, σημεία όπως τα γράμματα του αλφαβήτου, ή μπορεί να αποτελούν συστατικά στοιχεία ενός άλλου συστήματος σημείων, ή κώδικα, όπως π.χ. τα οδικά σήματα. Ξεκινώντας από απλά οπτικά σημάδια, όπως οι γραμμές ενός σχεδίου ή οι κουκκίδες μιας φωτογραφίας, συγκροτούμε οπτικές παραστάσεις. Η Γραφίστικη είναι η δουλειά της επιλογής τους και της διευθέτησης τους πάνω σε μια επιφάνεια ώστε να μεταδοθεί ένα μήνυμα. 

Η τυπογραφία αποτελεί ανακάλυψη των Κινέζων. Η εμφάνιση της τυπογραφίας στην Ευρώπη πραγματοποιήθηκε περίπου το 1448 μ.Χ.

Το οπτικό σημείο που χρησιμοποιούμε στη Γραφίστικη δεν είναι μια εικόνα με τη συνήθη έννοια του όρου. Οι γραφικές παραστάσεις αποτελούν κάτι περισσότερο από μια περιγραφική εικονογράφηση πραγμάτων που βλέπουμε ή φανταζόμαστε. Αποτελούν σημεία που το περιεχόμενο τους προσδίδει σ' αυτά ένα μοναδικό και ξεχωριστό νόημα, ενώ η συγκεκριμένη τοποθέτηση τους μέσα στο χώρο μπορεί να τους προσδώσει μια νέα σημασία. 

Τα Μαντάλα είναι συμμετρικές παραστάσεις πάνω στις οποίες διαλογίζεται ο πιστός χρησιμοποιώντας τα μάντρα δηλαδή ιερές φράσεις τις οποίες επαναλαμβάνει συνεχώς.

Σύμφωνα με τις ισχύουσες θεωρίες, το ανθρώπινο μυαλό οργανώνει την αντίληψη μας έτσι ώστε να συλλάβει πρωτίστως την «ουσιώδη μορφή» και δευτερευόντως το ακριβές αντίγραφο. Έτσι ένα σχηματικό βέλος είναι πιο αποτελεσματικό ως ένδειξη κατεύθυνσης από ότι ένα ρεαλιστικά ζωγραφισμένο χέρι με τεντωμένο δάχτυλο. Όπως λέει ο μελετητής της οπτικής αντίληψης Rudolf Arnheim «Το ανθρώπινο μυαλό μπορεί να αναγκασθεί να παραγάγει ακριβή αντίγραφα των πραγμάτων, αλλά δεν είναι από τη φύση του στραμμένο προς κάτι τέτοιο» - δηλαδή μπορεί να το μάθει, αλλά δεν έρχεται από μόνο του. Έτσι διευκολυνόμαστε στην επικοινωνία με σήματα που αποδίδουν τα γενικά και όχι τα συγκεκριμένα και λεπτομερή χαρακτηριστικά. 

Μεσαιωνική καλλιγραφία. Αρχική σελίδα του Κατά Ιωάννη ΅Ευαγγελίου,
περ. 698 μ. Χ., Abbey of Lindisfarne

Κατά κανόνα στη Γραφίστικη χρησιμοποιούνται λέξεις και εικόνες σε συνδυασμό μεταξύ τους. Ορισμένες φορές μπορεί να κυριαρχεί η εικόνα ενώ άλλες φορές μπορεί να κυριαρχεί το κείμενο. Υπάρχουν βέβαια και οι περιπτώσεις όπου το νόημα του ενός καθορίζεται από την παρουσία του άλλου. Μερικά από τα πιο πειστικά παραδείγματα της Γραφίστικης βασίζονται στην ακρίβεια των λέξεων για την απόδοση ενός σαφούς νοήματος σε μια διφορούμενη εικόνα.

Ο Ντανταϊσμός ή Νταντά (Dada) ήταν ένα καλλιτεχνικό κίνημα αισθητικής αναρχίας που αναπτύχθηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στις εικαστικές τέχνες καθώς και στη λογοτεχνία (κυρίως στην ποίηση), το θέατρο και την γραφιστική.

Όταν τυπωθεί, η λέξη χάνει μεγάλο μέρος της εκφραστικότητας της και της χροιάς της εκφοράς που έχει στον προφορικό λόγο. Οι σύγχρονοι γραφίστες (και πολλοί πρωτοποριακοί καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, όπως οι Φουτουριστές και οι Ντανταϊστές) προσπάθησαν να σπάσουν αυτό τον περιορισμό. Η δουλειά της ειδικής σχεδίασης γραμμάτων για τη μετάδοση μιας συγκεκριμένης αίσθησης, προσδίδει ήχο στην τυπογραφική παρουσία μέσω του μεγέθους, του βάρους και της τοποθέτησης των γραμμάτων, σα να πρόκειται για μια «οπτική ρητορική». Πράγματι, η προσπάθεια για κάτι περισσότερο από την απλή μετάδοση ενός μηνύματος, έτσι ώστε να λάβει ένα μοναδικό και ξεχωριστό χαρακτήρα, είναι έμφυτη στον άνθρωπο και ενστικτώδης.

Το πλαίσιο αναφοράς επίσης καθορίζει τη σημασία της γραφικής παράστασης, καθώς και τον τρόπο πρόσληψης της. Ένα από τα γνωστότερα σύγχρονα γραφικά σήματα -Ι © ΝΥ (Ι Love New York = Αγαπώ τη Νέα Υόρκη)- ένα μείγμα εικονογράμματος και στοιχείων του αλφαβήτου, εξαρτάται για την επιτυχή μετάδοση του μηνύματος του σε μια συμφωνία ανάμεσα στους δέκτες-αναγνώστες σχετικά με τον τρόπο και τις συμβάσεις της ανάγνωσης. Στο εικονόγραμμα © αναγνωρίζουμε την εικόνα της καρδιάς γιατί έτσι (έχουμε συμφωνήσει ότι) αναπαριστούμε την καρδιά - και, επί πλέον, όλοι μας αποδεχόμαστε ότι καρδιά = αγάπη. Όταν όμως βλέπουμε ένα (αρκετά διαφορετικό) σχέδιο μιας καρδιάς σ' ένα ιατρικό εγχειρίδιο, τότε η καρδιά παύει να λειτουργεί ως μεταφορά της αγάπης. 

Η Γραφίστικη σήμερα απαντά σε τρεις ανάγκες. Κατά πρώτο απαντά στην ανάγκη διαμόρφωσης μιας οπτικής επικοινωνίας μέσα στην αναπτυσσόμενη μαζική αγορά από τον 19ο αιώνα και ύστερα με τη διαφήμιση και προβολή προϊόντων και υπηρεσιών. Κατά δεύτερο λόγο απαντά στην ανάγκη της απλοποίησης πολλών και σύνθετων πληροφοριών, ώστε να γίνονται αντιληπτές «με μια μάτια» ανάγκη που προκύπτει ακριβώς από το αυξανόμενο πλήθος των πληροφοριών που το κάθε άτομο είναι υποχρεωμένο να συσσωρεύει στις σύγχρονες κοινωνίες. Παράλληλα, η εικαστική διατύπωση μηνυμάτων έχει τη δυνατότητα να ξεπερνά τα σύνορα των διαφορετικών προφορικών και γραπτών γλωσσών, πράγμα σημαντικό στον σύγχρονο κόσμο των συχνών μετακινήσεων από χώρα σε χώρα. Τέλος, η Γραφίστικη απαντά και στην ανάγκη διαμόρφωσης ενός αισθητικά συγκροτημένου οπτικού περιβάλλοντος, που να καθιστά την επικοινωνία και αποτελεσματική αλλά και ευχάριστη. 

Οι σύγχρονες εφαρμογές της Γραφίστικης είναι πολυάριθμες και μας περιβάλλουν σε όλες τις καθημερινές δραστηριότητες μας. Σχετίζονται με τη διαφήμιση και την αφίσα, τη συσκευασία κάθε είδους προϊόντων, τη σχεδίαση και την εικονογράφηση βιβλίου, τη σχεδίαση των εφημερίδων και των περιοδικών, τη σχεδίαση γραμματοσειρών, την εταιρική ταυτότητα και τη σχεδίαση λογοτύπων, τη σήμανση πόλεων και δημόσιων χώρων (όπως αεροδρόμια, μετρό, νοσοκομεία κ.λπ.), καθώς και με ολόκληρο τον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας, από τη σχεδίαση δικτυακών κόμβων, βίντεο-παιχνιδιών και ιστοσελίδων στο διαδίκτυο μέχρι τα μικρά εικονίδια των εντολών στην οθόνη του υπολογιστή μας.

Οι τρεις βασικές λειτουργίες της Γραφίστικης παραμένουν ουσιαστικά αμετάβλητες μέσα στο χρόνο και μπορούν να συνυπάρχουν σε οποιοδήποτε σχεδίαση. Ο πρωταρχικός ρόλος της Γραφίστικης είναι ο προσδιορισμός της ταυτότητας, δηλαδή να δηλώνει τι είναι κάποιο πράγμα, ή από πού προέρχεται (πινακίδες πανδοχείων, λάβαρα και ασπίδες, τεκτονικά εμβλήματα, σύμβολα εκδοτών και τυπογράφων, λογότυποι εταιρειών, ετικέτες συσκευασίας). Η δεύτερη λειτουργία είναι η παροχή πληροφόρησης και οδηγιών, δηλώνοντας τη σχέση μεταξύ δυο πραγμάτων από την άποψη της διεύθυνσης, της θέσης και της κλίμακας (χάρτες, διαγράμματα, σήμανση οδών και κτιρίων). Η τρίτη λειτουργία είναι η παρουσίαση και προβολή (αφίσες, διαφημίσεις), όπου ο στόχος είναι να προσελκύσει την προσοχή και να καταστήσει το μήνυμα αξιομνημόνευτο.


Πηγή
"Εισαγωγή στην ιστορία και την θεωρία του Graphic Design", 2006, εκδόσεις futura 
Επιμέλεια-μεταφράσεις Μίλτος Φραγκόπουλος